Bản đồ - Split (Grad Split)

Split (, như trong từ tiếng Anh split; ; xem tên khác) là thành phố lớn thứ hai của Croatia, đồng thời là thành phố lớn nhất vùng Dalmatia. Nó nằm bên bờ phía đông của biển Adriatic và trải dài trên một bán đảo trung tâm và vùng phụ cận. Là một trung tâm vận tải liên vùng và một điểm đến du lịch nổi tiếng, thành phố có mối quan hệ lịch sử với quần đảo Adriatic và bán đảo Ý.

Thành phố được thành lập như thuộc địa Hy Lạp của Aspálathos (Aσπάλαθος) vào thế kỷ thứ 3 hoặc 2 TCN trên bờ biển Dalmatae của người Illyria, và sau này là vị trí Cung điện của Diocletianus được xây dựng cho hoàng đế La Mã Diocletianus vào năm 305 sau Công nguyên. Nó trở thành một khu định cư nổi bật vào khoảng năm 650 khi trở thành thủ phủ mới của tỉnh La Mã Dalmatia, thay thế Salona. Sau khi đánh đuổi người Avar và Slav ra khỏi Salona, thành lũy cung điện của Diocletianus trở thành nơi ở cho những người La Mã tị nạn. Split trở thành một thành phố của đế quốc Byzantine. Sau đó nó trở thành một phần lãnh thổ của Cộng hòa Venezia và Vương quốc Croatia nhưng trên danh nghĩa người Byzantine vẫn giữ được quyền độc tôn. Trong Trung và Hậu kỳ Trung Cổ, Split được hưởng quyền tự trị như một thành phố tự do của thành bang Dalmatia, bị kẹt giữa cuộc chiến tranh của Venezia và Croatia để giành quyền kiểm soát các thành phố Dalmatia.

Venezia cuối cùng chiếm ưu thế trong thời kỳ cận đại, Split vẫn là một thành phố của Venezia, trở thành một tiền đồn kiên cố được bao quanh bởi lãnh thổ đế quốc Ottoman. Vùng nội địa trên đất liền của nó đã giành lại được từ tay người Ottoman trong Chiến tranh Morea năm 1699. Đến năm 1797, khi Venezia thất thủ trước Napoléon Bonaparte, Hiệp ước Campo Formio trao thành phố này về cho Quân chủ Habsburg. Năm 1805, Hòa ước Pressburg thêm nó vào Vương quốc Ý của Napoléon nhưng chỉ sau đó một năm, nó được đưa vào lãnh thổ Đệ Nhất Đế chế Pháp, trở thành một phần của tỉnh Illyrian vào năm 1809. Sau khi bị chiếm đóng vào năm 1813, nó cuối cùng được trao lại cho Đế quốc Áo sau Đại hội Viên, và nó trở thành một phần của Vương quốc Dalmatia thuộc Áo cho đến khi Đế quốc Áo-Hung sụp đổ vào năm 1918, cùng với sự hình thành của Vương quốc Nam Tư. Trong Chiến tranh thế giới lần thứ hai, thành phố bị Phát xít Ý sáp nhập trước khi được giải phóng bởi những người Đội viên du kích Nam Tư sau khi Ý đầu hàng năm 1943 theo hiệp ước đình chiến Cassibile. Thành phố bị Đức tái chiếm sau đó trao cho Chính phủ bù nhìn của Croatia. Thành phố được giải phóng một lần nữa bởi Đảng Cộng hòa vào năm 1944 và được sáp nhập vào Cộng hòa Liên bang Xã hội chủ nghĩa Nam Tư sau chiến tranh, như một phần của nước Cộng hòa Xã hội chủ nghĩa Croatia. Năm 1991, Croatia ly khai khỏi Nam Tư trong chiến tranh giành độc lập.

Theo một lý thuyết phổ biến, tên của thành phố lấy từ tên của loài cây đậu móng gai (Calicotome spinosa, ασπάλαθος trong tiếng Hy Lạp), sau đó thuộc địa Hy Lạp của Aspálathos (Aσπάλαθος) hoặc Spálathos (Σπάλαθος) được đặt tên. Giả thuyết này là không rõ ràng vì cây đậu móng Tây Ban Nha (Spartium junceum, brnistra hoặc žuka trong tiếng Croatia), một loại cây rất phổ biến trong khu vực. Tuy nhiên, chúng là những loài có hoa giống nhau nên có thể hiểu được sự nhầm lẫn nảy sinh như thế nào.

Khi thành phố trở thành một phần của đế quốc La Mã, tên Latinh của nó là Spalatum hoặc Aspalatum trong thời Trung Cổ đã phát triển thành Aspalathum, Spalathum, Spalatrum, và Spalatro trong tiếng Dalmatia của cư dân Rôman của thành phố. Tiếng Croatia gọi là Split hoặc Spljet trong khi phiên bản bằng tiếng Ý vẫn là Spalato đã trở thành tên quốc tế phổ biến đầu thời kỳ hiện đại. Vào cuối thế kỷ 19, cái tên Croatia ngày càng trở nên nổi tiếng, và chính thức thay thế Spalato ở vương quốc Nam Tư sau Chiến tranh thế giới lần thứ nhất.

Trong một khoảng thời gian đáng kể, nguồn gốc của cái tên bị cho là có liên quan đến từ tiếng Latinh palatium có nghĩa là "cung điện", tham chiếu đến sự hiện diện Cung điện của Diocletianus nằm ở trung tâm thành phố. Nhiều lý thuyết khác nhau đã được phát triển, chẳng hạn như quan điểm cho rằng cái tên này bắt nguồn từ S. Palatium, tên viết tắt của Salonae Palatium. Tên nguyên sai lầm từ "cung điện" là do Hoàng đế Byzantine Konstantinos VII sau đó được nhà sử học Thomas the Archdeacon đề cập đến. Tuy nhiên, thành phố này lâu đời hơn cung điện vài thế kỷ.